Bugün yaşasa büyük ihtimalle “Sanat Trolü” olarak anılacak Piero Manzoni, 1960’larda insan üretimiyle sanat üretimi arasındaki kesişime yoğunlaşır. Nasıl bir düşünce sistematiği üzerinden ilerler bilinmez fakat nihayetinde sanatçıya yönelik bir şeye sahip olma arzusundaki sanatseverler için Duchampvari bir “eser” ortaya çıkarır. 30 gramlık 90 adet teneke kutuyu “kendi dışkısıyla” doldurur ve “Sanatçının Boku” (Merda d’Artista) adıyla satışa sunar. Her biri ağırlığınca altına denk fiyata sahiptir. Elbette hepsi, hızla satılır.

Kutular çelik alaşımlı olduğundan muhtevası röntgen ile dahi anlaşılamaz. Kıymetini yitireceğinden endişe eden sahipleri de içini açıp bakmaya bir türlü cesaret edemez. “Kıymet” kavramını da boşuna kullanmıyorum: 2016 yılında satışa çıkan bir örneği açık artırmada tam 275 bin euro karşılığında el değiştirdi! (Her gün israf ettiğiniz “kıymeti” hesap edin diye belirtme gereği duydum.)

Değer ile mantık arasındaki bağın kopuşuna yönelik en meşhur örnek, daha da eski tarihli. 1634 yılında çeşitli ve birbirinden anlamsız gerekçelerle Hollanda’da bir “lale soğanı” furyası başlar. Varını yoğunu ortaya koyan halk, bir tanesine sahip olmak için birbiriyle yarışır. O dönemin kayıtlarını 1841’de kitaplaştıran Charles Mackay’ın aktardığına göre sadece bir adet lale soğanı ile 8 domuz, 4 öküz, 12 koyun, 24 ton buğday, 48 ton çavdar, 2 fıçı şarap, 4 fıçı bira, 2 ton tereyağ, 1 ton peynir, 1 gümüş kadeh, 1 yatak, bolca kıyafet ve 1 adet gemi almak mümkündür. Tarihin en kıyas götürmez “türev yatırım ürünü” haline gelen lale soğanı, 3 sene sonra; 1637’de “patlar” ve geride koskoca bir mağdur kitlesi yaratır.

Milyon dolarlık maymunlar

Bunları okurken yakın tarihteki NFT akımını hatırlamış olabilirsiniz. Teknik olarak sınırsız ve bedelsiz çoğaltılabilecek dijital varlıkların teknoloji desteğiyle kısıtlı ve sınırlı hale getirilmesi, pandemi sonrasının bolluk dönemi için kusursuz bir fırtına yarattı. Sağ tıkla bilgisayarınıza kaydedebileceğiniz görseller görünmez terazilerde tartıldı, kimsenin bilmediği (ve sormadığı) kriterlere göre kıymetlendirildi ve milyonlarca dolara el değiştirmeye başladı.

2021 – 2023 arasında satılan 1,5 milyon NFT’den “Bored Ape Yacht Club” serisine ait 8817 numaralı maymun görseli Sotheby’s müzayedesinde 3,4 milyon dolara alıcı buldu (Ben bu satırları yazarken 130 bin dolardı). Kimsenin hikmetinden sual etmediği NFT, yine kimsenin anlamadığı bir şekilde sahneden çekildi. Geride yine on binlerce mağdur bırakarak.

Savaşlar, iklim krizinin artan etkileri, küresel çapta yükselen enflasyon ve durgunluk emareleri gibi uzayıp giden bir listeyle tam bir stres testinden geçen dünyanın en azından şimdilik bu tip hovardalıklara takati kalmadı gibi görünüyor. ABD borsasını dahi ismini ezbere sayabileceğiniz 7 teknoloji devinin hisseleri ancak ayakta tutabiliyor. Dijital girişimlerin çetelesini tutan PitchBook verilerine göre sadece ABD’de bu yıl toplamda 27,3 milyar dolar yatırım alan 3 bin 200 girişim iflasını açıkladı.

Bu yüzden günümüzün yeni kıymetleri bir nebze de olsa “sağduyudan” yana. Sessiz moda akımı marka logolarını gözümüze sokmayan bir şıklığı yüceltiyor. Türkiye gündemine garip vakalarla oturan “influencer” adlı sosyal medya şöhretleri artık daha az tüketmeyi salık veren “de-influencer” sözcülüğünü yapıyor. Her ürünün en son modeline yönelik tutku sürmekle birlikte, hemen her ülkede “tamir etme hakkı” adı altında markalardan tavizler koparılıyor. Sosyal ağ ve uygulamaların bildirim bombardımanıyla sersemleyen milyarlarca kullanıcı “dijital detoks” adlı irade sınavıyla arınmaya çalışıyor. En pahalı tatil kategorisinde “internetsiz ve elektriksiz” destinasyonlar çoğalıyor. Bütün bu gelişmelerin koşulların doğurduğu mecburi molalar olduğunu düşünmek mümkün. Yine de bir yanımız en azından bir kısmının kalıcı olabileceğine yönelik bir aydınlanma fantezisine pay bırakma eğiliminde.

(15 Aralık 2023 tarihli Oksijen gazetesi yazım.)